Gumbo Limbo

Bursera simaruba (indiu desnudu, jiote, jiñocuabo, palu mulatu, chaká o encuero -- sinónimos: B. gummifera, Pistacia simaruba) ye una especie de la familia de les Burseraceae, nativa de rexones tropicales d'América dende'l sudeste d'EE. XX. (sur de Florida), Méxicu, América Central (Jinotega), el Caribe, Brasil, Colombia, Venezuela.

Carauterístiques

Ye un árbol pequeñu a medianu, d'hasta 25 m d'altor y de 10 a 100 cm de diámetru, con tueru cilíndricu ramificáu de baxa a medianu altor y copa irregular y esvalixada. Les fueyes son n'arreglu espiraláu, pinnaes con 7 a 11 foliolos, cada foliolu ye ovaláu anchu, de 4 a 10 cm de llargor y 2 a 5 cm d'anchu.

Presenta carauterístiques xerófitas, polo que crez nos climes semiáridos y de sabana de la Zona Intertropical. El so tueru y cañes tienen un notable color cobrizu cuando apuerten a adultos, lo qu'esplica'l so nome pola so paecencia col color de la piel de los indíxenes. Tien una corteza interna verde y brillante, con cloroplastos qu'ayuden na fotosíntesis mientres la estación seca. Crez cuasi en cualesquier parte, como puede trate na imaxe tomada nel Inxeniu Bolívar de San Mateo (Estáu Aragua, Venezuela). Ye de crecedera llarga y tamién de vida llarga. Un exemplu interesante d'árbol con posible emplegu pa reforestar pindios, anque sían bien inclinaes y en suelos bien probes.

• Ye árbol oficial de Danlí (El Paraísu, Hondures). Tamién se-y llama jiñicuago o jiñicuao.
• En Nicaragua denominar jiñocuajo o tamién jiñocuabo, probablemente corrupción de indiocuajo. Nel norte de Nicaragua esiste una ciudá llamada Jinotega. Suponse qu'esti nome vien del Nahuatl o Chorotega y que significaría "llugar de los homes eternos", una y bones los Nahuas o Chorotegas teníen al Jiñocuao como árbol de la eternidá y la sabiduría pos precisamente nos montes qu'arrodien Jinotega esti árbol ye bien abondosu. Amás, esta planta yera tenida polos indíxenes como una planta melecinal, cuasi sagrada.
• En Linaca (departamentu El Paraísu) llámase «indiu desnudu» (n'inglés Naked Indian tree). Tamién jiñicuite.
  • N'Hondures considerar un árbol prendón» (esto ye, que fácilmente «priende» si a cencielles clávase una estaca nel suelu), como'l madriago (Gliricidia sepium) y el piñón (Jatropha curcas), que s'utilicen pa postes en barganales vivos, podando les cañes de cada añu pa lleña o nuevos postes (prendones).
• N'El Salvador conózse-y como palu de Jiote, ye l'árbol preferíu pa fabricar la cruz del 3 de Mayu.

Según House y otros, llámase jiñocuabo o copón.

Según Membreño el nome provién del náhuatl jiocuáuitl (jiotl= sarna y kuauitl= árbol) : «Ye notable pol so tueru dafechu llisu y de color d'almagre. La decocción de la corteza empresta muncha ayuda contra les hidropesíes, y la raspadura del tueru escorteyáu sirvi para restañar el sangre de les feríes» (falta referencia). Tamién se preparar un prestosu ponche cola corteza puesta a ferver y con un güevu de pita amestáu.

Na rexón de Colima en Méxicu esti árbol ye conocíu como Palu Mulatu, Papelucu y Cuajiote. L'últimu nome ye un vocablu d'orixe náhuatl que se compon de los raigaños cuahuitl o kuauitl, que significa árbol, y jiotl, que quier dicir jiote, sarna o sarapulláu, según definir el Diccionariu de Mejicanismos, de Francisco J. Santamaría. Sería, pos, árbol sarnosu, precisamente porque la cutícula del so tueru y les sos cañes esprender notablemente.^[1] Nesti sentíu la definición de Membreño seria una inversión de los dos vocablos en náhuatl, pero que no fondero signifiquen acoricar. Ye interesante de notar qu'esti la corteza d'esti árbol ye utilizada como remediu contra la sarna y que n'El Salvador y Guatemala l'árbol ye denomina jiote.

Usos

Esti árbol afaise perbién a distintos hábitats, suelos salinos o caliares, por eso ye usáu como árbol de cais n'árees costeres; y ye bien tolerante a vientos, encamentáu como especie resistente a furacanes nel sur de la Florida. Los estractos de hexano de les sos fueyes dizse que tienen propiedaes antiinflamatorias. La so corteza úsase como antídotu a Metopium toxiferum que crez nel mesmu hábitat y causa irritaciones estremes similares a la hiedra venenosa.

L'árbol turista»

En Florida y en Cuba esti árbol ye humorísticamente llamáu'l "árbol turista" ("tourist tree"), por cuenta de que el árbol ye coloráu y la corteza se descama.

Na cultura maya

Yá dende l'antigüedá los mayes denominaben a esti árbol chakáh y tamién lo emplegaben pa curar la irritación cutanea causada pol chechén (Metopium brownei) el cual crez cuasi siempres cerca del primeru. Esisten delles lleendes mayenses respectu al orixe de dambos árboles, una d'elles cunta que na antigüedá dos guerreros, unu bondosu llamáu Kinch y l'otru maldadosu llamáu Tizic, llucharon a muerte pol amor d'una moza de nome Nicte-Há con aciagu desenllaz pa dambos. Los dioses concediéron-yos la gracia de volver al mundu de los mortales convertíos n'árboles pa contemplar a la so amada: Tizic sería un chechén y Kinch un chacáh. Finalmente Nicte-Há morrería de pena y los dioses convertir nuna flor.^[2]

Propiedaes

Esta especie utilizar de distintes formes pa baxar la fiebre o calentura. Aconséyase inxerir pela mañana y pela nueche el cocimientu de les fueyes pa tratar los carecimientos del reñón. Prescribir en forma d'estruyíes sobre mancaes. La cocción de la corteza tómase como enagua d'usu contra disentería, dolor d'estómagu, tos ferina o p'acelerar la evolución del sarampión. Pa esti postreru, amás, encamentar en baños o frotaciones.

Macerada con sal sirve como vomitivu. Se licúan les yemes de copal (o palu mulatu) n'agua crudo, cólase y toma n'ayunes como purgante. La resina fresca úsase sobre les quemadures de chechem (Metopium brownei); combinada con sebu y romeru (Rosmarinus officinalis) poner en forma d'emplastu onde hai dolor por reumes.

Tamién s'empleguen en casos de calor nel estómagu, foria, dolor de mueles, infeición intestinal, carecimientos hepáticos, pujos, tos, males venérevos, granos, salpullido, calor de la vexiga, mal d'orín, baños pa dempués del partu, baxar de pesu, esaniciar coloradillas y cachiparros, contra hidropesía y venenu de víbores.

Hestoria

Nicolás Monardes, nel sieglu XVI, rellata na so obra Yerbolera d'Indies que s'emplega pal reumatismu, artritis, toyimientu de les articulaciones, rixidez, dolor; pa numberoses enfermedaes de la piel, tales como l'apaición de llagues angüeñoses, llepra, erupciones aguacientes, según cualquier acumuladura de líquidu o agua nel organismu.

Nel sieglu XX, Maximino Martínez referir pa abscesos, como antierotálica, antidisentérica, para enfermedaes venéreas, hemorraxes del estómagu, gastroenteritis y hidropesía.^[3]

Notes

Dellos investigadores creen que los indíxenes del centro-norte de Venezuela denominaben esti árbol como "aguatiri". El nome de la ciudá de Guatire, nel estáu Miranda, paez provenir del nome qu'ellos-y daben a esti árbol.

Taxonomía

Bursera simaruba describióse por (L.) Sarg. y espublizóse en Garden & Forest 3(118): 260. 1890.^[4]

Etimoloxía

Bursera: nome xenéricu que foi nomáu n'honor del botánicu alemán Joachim Burser (1583-1649).^[5]

simaruba: epítetu

Sinonimia

• Bursera arborea (Rose) L.Riley
• Bursera bonairensis Bold.
• Bursera gummifera L.
• Bursera gummifera var. glabrata Griseb.
• Bursera gummifera var. polyphylla DC.
• Bursera integerrima (Tul.) Triana & Planch.
• Bursera simaruba var. yucatanensis Lundell
• Bursera subpubescens (Rose) Engl.
• Elaphrium arboreum (Rose) Rose
• Elaphrium integerrimum Tul.
• Elaphrium simaruba (L.) Rose
• Elaphrium subpubescens Rose
• Icicariba simaruba M.Gómez
• Pistacia simaruba L. basónimu
• Terebinthus arborea Rose
• Terebinthus simaruba (L.) W.Wight ex Rose^[6]

Nome común

• Chacá, copal, cuahuilote, cuajiote, jiote, mulatu, palu muertu, palu mulatu, palu retinto, papelucu, almácigo.

Ver tamién

• Terminoloxía descriptiva de les plantes
• Cronoloxía de la botánica
• Historia de la Botánica
• Carauterístiques de les burseracees

Referencies

Bibliografía

1. CONABIO. 2009. Catálogu taxonómicu d'especies de Méxicu. 1. In Capital Nat. Méxicu. CONABIO, Mexico City.
2. Correa A., M.D., C. Galdames & M. N. S. Stapf. 2004. Cat. Pl. Vasc. Panamá 1–599. Smithsonian Tropical Research Institute, Panama.
3. Cowan, C. P. 1983. Flora de Tabasco. Llistaos Floríst. Méxicu 1: 1–123.
4. Daly, D. C. 1993. Notes on Bursera in South America, including a new species. Studies in Neotropical Burseraceae VII. Brittonia 45(3): 240–246.
5. Forzza, R. C. & et al. et al. 2010. 2010 Llista de espécies Flora do Brasil. http://floradobrasil.jbrj.gov.br/2010/.
6. Funk, V. A., P.Y. Berry, S. Alexander, T. H. Hollowell & C. L. Kelloff. 2007. Checklist of the Plants of the Guiana Shield (Venezuela: Amazones, Bolivar, Delta Amacuro; Guyana, Surinam, French Guiana). Contr. O.S. Natl. Herb. 55: 1–584.
7. Hokche, O., P.Y. Berry & O. Huber. 2008. 1–860. In O. Hokche, P.Y. Berry & O. Huber Nuevu Cat. Fl. Vasc. Venezuela. Fundación Instituto Botánicu de Venezuela, Caracas.
8. Ibarra Manríquez, G. & S. Sinaca Colín. 1995. Llista florística comentada de la Estación de Bioloxía Tropical "Los Tuxtlas", Veracruz, Mexico. Revista Biol. Trop. 43(1–3): 75–115.
9. Idárraga-Piedrahita, A., R. D. C. Ortiz, R. Caleyes Posada & M. Merello. (eds.) 2011. Fl. Antioquia: Cat. 2: 9–939. Universidá d'Antioquia, Medellín.
10. Llinares, J. L. 2003 [2005]. Llistáu comentáu de los árboles nativu y cultivar na república d'El Salvador. Ceiba 44(2): 105–268.
11. Long, R. W. & O. K. Lakela. 1971. Fl. Trop. Florida i–xvii, 1–962. University of Miami Press, Coral Cables.
12. Martínez Salas, Y. M., M. Sousa Sánchez & C. H. Ramos Álvarez. 2001. Rexón de Calakmul, Campeche. Llistaos Floríst. Méxicu 22: 1–55.

Fuente

• Jesús Fuexos F. Guía d'árboles de Venezuela. Caracas: Fundación de Ciencies Naturales La Salle Monografía N° 32, 1983, p. 84-85

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Bursera simaruba .
• Rede de Recursos de Germplasma: Bursera simaruba
• Bursera simaruba
• Bursera simaruba
• Parque Ambiental
• Producción y vienta de Copal

Esta páxina forma parte del wikiproyeutu Botánica, un esfuerciu collaborativu col fin d'ameyorar y organizar tolos conteníos rellacionaos con esti tema. Visita la páxina d'alderique del proyeutu pa collaborar y facer entrugues o suxerencies.